Zwiększyć dostępność publikacji naukowych

Projekt „Otwórz książkę” jest prowadzony jest przez Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego (ICM UW), w ramach dwóch innych przedsięwzięć: „Creative Commons Polska” oraz „Biblioteka Wirtualna Nauki”. Realizowany jest pod patronatem prezesa Polskiej Akademii Nauk, prof. Michała Kleibera, a jego partnerem instytucjonalnym – odpowiedzialnym za digitalizację – jest Biblioteka Narodowa. 

Zdaniem koordynatorów projektu, barierą dla obiegu tekstów naukowych w Polsce są w dużej mierze ich niewielkie nakłady. 

„Niedostępność niezbędnych pozycji jest przeszkodą w pracy zarówno naukowców, jak i uczących się studentów. Wersje cyfrowe pozwolą tanio i efektywnie zapewnić dużo szerszy dostęp do wiedzy, również dla osób, które żyją z dala od ośrodków akademickich i często są wykluczone z tradycyjnego obiegu wiedzy i informacji naukowych. (…) Wiele polskich publikacji naukowych to utwory pierwotnie opublikowane w niewielkich nakładach, a dziś występujące w postaci pojedynczych egzemplarzy, dostępnych jedynie w niektórych bibliotekach. Część takich książek została przez to – mimo swojej wartości – zapomniana. Inne, choć stale wykorzystywane i popularne, są nie do zdobycia. Często jedynym funkcjonującym modelem dystrybucji tych publikacji jest nieautoryzowane powielanie tekstów poprzez skanowanie czy kserowanie. Taka sytuacja wpływa negatywnie na jakość polskiej nauki i edukacji, a dodatkowo czyni z czytelników piratów i złodziei” – argumentują. 

Pracownicy ICM podkreślają, że na całym świecie powstają liczne inicjatywy dążące do zmiany takiego stanu rzeczy. Nazwano je „Open Access”, a ich cel jest zwiększenie swobody dostępu do wiedzy, poprzez bezpłatne udostępnienie czytelnikom książek i czasopism naukowych. Swoje zbiory coraz chętniej zaczynają dygitalizować nie tylko różne biblioteki, ale także same instytucje naukowe. 

„Otwórz książkę” to próba przeniesienia idei „Open Access” na rynek polski – w odniesieniu do książek naukowych wydawanych w Polsce. „Wierzymy, że wydane przed laty drukiem książki mogą w postaci cyfrowej odżyć na nowo. Z pomocą Internetu znikną ograniczenia wynikające z małych nakładów drukiem. Książki będą też dostępne w miejscach oddalonych od ośrodków i bibliotek akademickich. Z kolei dla autorów publikacja w sieci oznacza większą widoczność efektów ich pracy naukowej, co wpływa na wzrost cytowalności oraz reputacji” – podkreśla ICM. 

Wizytówką projektu „Otwórz książkę” będzie serwis internetowy służący prezentacji książek. Jego uruchomienie zaplanowano na początek maja br. Cyfrowe wersje książek (opracowane na podstawie skanów z oryginału) będzie można przeglądać on-line lub zapisywać na twardym dysku swojego komputera. 

Jak zapewniają prowadzący projekt, każda książka zostanie opisana z uwzględnieniem obowiązujących standardów bibliograficznych, dzięki czemu łatwo będzie do niej dotrzeć, wykorzystując np. popularne wyszukiwarki internetowe. Każdy z publikujących autorów będzie miał w serwisie własną, dedykowaną mu stronę, zawierającą informacje biograficzne, listę publikacji i dane kontaktowe. W przyszłości planowane jest także rozbudowanie serwisu o dodatkowe funkcje przydatne studentom i wykładowcom akademickim. 

Do współpracy w projekcie organizatorzy zapraszają samodzielnych pracowników naukowych, którzy posiadają prawa autorskie do opublikowanych przez siebie książek i chcieliby zamieścić je w sieci. Wszystkie publikacje będą udostępniane z poszanowaniem praw autorskich i na zasadach określonych przez samych naukowców. Zagwarantuje to system licencji Creative Commons, opartych na zasadzie „Pewne prawa zastrzeżone”. 

„System prawa autorskiego automatycznie zastrzega wszelkie prawa na rzecz autora, co chroni jego interesy, ale też utrudnia innym skorzystanie z utworu. Z tego powodu wykorzystujemy w projekcie licencje Creative Commons, w których zasadę +Wszelkie prawa zastrzeżone+ zastąpiono regułą +Pewne prawa zastrzeżone+ – wyjaśniają twórcy serwisu. – Autorom, którzy chcą zachować prawa komercyjne do utworu, oferujemy mechanizm, dzięki któremu mogą zezwolić innym na niekomercyjne wykorzystanie utworu, jednocześnie zachowując prawa do wykorzystania komercyjnego. Wierzymy, że w przypadku niektórych utworów, pozostających od lat poza obiegiem komercyjnym, istnieją powody, by uczynić z nich dobra wspólne, dostępne bez ograniczeń”. 

Proces umieszczania książki w kolekcji „Otwórz książkę” ma przebiegać w kilku etapach. Najpierw jej autor wyraża zgodę na publikację książki w serwisie i, wraz z prawnikami oraz przedstawicielami projektu, ustala status prawny utworu. Następnie książka zostaje zeskanowana i poddana tzw. procesowi OCR (Optical Character Recognition), podczas którego uzyskuje się jej tekstową wersję. W ostatnim etapie obie wersje książki, po korekcie i poprawieniu powstałych w procesie dygitalizacji błędów, zostają skatalogowane i umieszczone w serwisie, na licencji wybranej przez autora. 

Za cały ten proces, czyli digitalizację, odpowiedzialna będzie Biblioteka Narodowa – partner projektu. Użyte przez jej pracowników technologie i rozwiązania mają zapewnić wysoką jakość powstających skanów. Dodatkowo BN ma wieczyście archiwizować zdigitalizowane treści oraz udostępniać je w ogólnopolskiej bibliotece cyfrowej „Polona”. 

„W pierwszej kolejności chcemy publikować dzieła już wydane, które ze względu na niewielki nakład wydania drukowanego są dzisiaj trudno dostępne. Z chęcią opublikujemy książki w innym języku niż polski” – zapowiadają koordynatorzy inicjatywy. 

Inauguracja projektu „Otwórz książkę” będzie miała miejsce 5 maja br., podczas konferencji „Otwarta nauka”, organizowanej na Uniwersytecie Warszawskim. Celem konferencji jest przybliżenie środowisku naukowemu założeń inicjatywy oraz wszystkich korzyści płynących z idei otwartej nauki i wolnego dostępu do danych naukowych. W czasie spotkania omówione zostaną ruchy „Open Access” oraz „Access to Knowledge” (A2K), a także nowe modele otwartej współpracy naukowej. Gościom zostanie też zaprezentowany opisany powyżej serwis internetowy i „Przewodnik po otwartej nauce”, czyli tworzona w ramach projektu publikacja. 

„Naszym celem jest rozpoczęcie dyskusji nad koniecznymi zmianami w modelach produkcji i dystrybucji wiedzy naukowej w Polsce – wyjaśnia dr Alek Tarkowski, socjolog z ICM a jednocześnie koordynator projektu Creative Commons. – Pragniemy zaprezentować działania związane z tworzeniem otwartych zasobów naukowych, które już są podejmowane w Polsce, oraz przedstawić ważne i inspirujące przykłady zagraniczne. Konferencja będzie też okazją do inauguracji projektu +Otwórz książkę+, w ramach którego powstaje cyfrowa kolekcja publicznie dostępnych książek, udostępnionych przez naukowców polskich”. 

Uczestnikami imprezy będą naukowcy, osoby odpowiedzialne za kształtowanie polityki naukowej i funkcjonowanie infrastruktury nauki w Polsce (decydenci, kierownicy ośrodków naukowych i badawczych) oraz studenci. 

Głównymi organizatorami spotkania jest Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW, przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię, poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego w ramach Funduszu Stypendialnego i Szkoleniowego. 

*** 

Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego od kilkunastu lat zajmuje się udostępnianiem treści naukowych w postaci cyfrowej. Od 1995 roku prowadzi ogólnopolską „Bibliotekę Wirtualną Nauki”, która udostępnia licencjonowane publikacje naukowe kilkuset instytucjom naukowym i badawczym. Od 2007 roku ICM popularyzuje i wdraża model Open Access – otwartego dostępu do wiedzy.